Zaagmolen de Valk (1823)

De Kostverlorenbuurt in Amsterdam, net westelijk buiten de Singelgracht, was in de 19e eeuw een echte industriebuurt, vol met zaagmolens, doorsneden met water voor de aanvoer en rijping van hout, bruggetjes, en huisjes voor de werklui.

Piet Mondriaan: Huizen en paltrok molen aan de Voorweg, ca 1898 (privé bezit)

Dit schilderij is gemaakt door een jonge Piet Mondriaan, nog helemaal in de stijl van de Haagse School, met een grauwe lucht en sombere huisjes. De compositie komt exact overeen met de foto van George Breitner, ook een bekende kunstschilder, maar één die ook met een fotocamera overweg kon. Misschien zaten ze wel naast elkaar.

George Hendrik Breitner: foto in de Kostverlorenbuurt

Hoewel, dan zou het druk geweest zijn bij het kruispunt van Voorweg en Middenweg. Ook andere Amsterdamse kunstenaars hebben op deze zelfde plek geschilderd: Honing, de Roos, Martin. Je ziet in de tien jaar die de schilderijtjes gemaakt werden de kleur van de huizen verschieten van helder wit (Martin, 1890) tot groezelig bruin (Mondriaan, 1898):

A. Martin: Voorweg 32-36, ca 1890 (stadsarchief Amsterdam)
S.H. de Roos: Middenweg gezien naar de Voorweg, 1891 (stadsarchief Amsterdam)
W. Honing: Middenweg gezien naar de Voorweg, Zaagmolenbuurt, 1895 (stadsarchief Amsterdam)

En wáár die mannen zaten, is door Klinkhamer in beeld gebracht, want hij maakte zijn aquarel op wat grotere afstand van het kruispunt:

Klinkhamer: de Middenweg in de Zaagmolenbuurt, ca 1857 (stadsarchief Amsterdam)

Het is overigens interessant om vast te stellen hoe natuurgetrouw de verschillende werken zijn uitgevoerd, getuige de onderlinge gelijkenis. Het toont maar weer eens aan dat schilderijen en prenten vaak (maar niet altijd!) geïnterpreteerd kunnen worden als zijnde representatief voor de ware topografie.